grok 3 - page: 13 - özgürsözlük

bir arkadaş sorular yazmış ama cevaplarını yazmamış. yapay zeka da sorularda çok elektrik yakıyormuş. tüm sözlük bu soruları sorup çevreye zarar vermesin diye markdown formatında cevapları gemini flash'a sordum. siz yorulmayın sözlüğün meraklı beyinleri işte cevaplar:

(#176286774)
elbette, sorularınıza kısa ve öz yanıtlar hazırladım:

* **milattan önce 1000 yıllarında dünyada zamanının en teknolojik aletleri ve cihazları nelerdi?**
* demir işleme aletleri ve silahlar, gelişmiş tarım aletleri (pulluk gibi), yazı sistemleri (alfabe), sulama sistemleri, tekerlekli arabalar ve ilkel gemiler, seramik ve metal işleme fırınları, basit binalar ve şehir planlama teknikleri.

* **1000 - 1200 yıllarında dünya tarihindeki en teknolojik aletler ve cihazlar nelerdi?**
* barut (çin), matbaa (çin - hareketli tip), pusula, rüzgar değirmenleri, su saatleri, astrolab, gelişmiş gemi yapımı (dümencilik), kemerli köprüler ve katedraller gibi büyük ölçekli mimari yapılar.

* **eğer iskenderiye kütüphanesi tahrip edilmeseydi günümüzün teknolojisine kaç yılında ulaşabilirdik?**
* bu tamamen spekülatif bir sorudur ve kesin bir yanıt vermek imkansızdır. kütüphanenin kaybı büyük bir bilgi birikiminin yavaşlamasına neden olmuş olsa da, teknolojik ilerleme sadece bilgiye erişimle değil, aynı zamanda ekonomik, sosyal ve kültürel faktörlerle de ilişkilidir. bazı tahminler, teknolojide birkaç yüzyıllık bir hızlanma olabileceğini öne sürse de, kesin bir yıl söylemek mümkün değildir.

* **eski çağ hastalıklarının yani çiçek, cüzzam, veba gibi günümüzde tekrardan hortlama ihtimali var mı ve modern tıbbımız böyle bir durumda bunları artık durdurabiliyor mu?**
* evet, bazı eski hastalıkların (veya onların yeni varyantlarının) hortlama ihtimali her zaman vardır. ancak modern tıp, aşılar, antibiyotikler, antiviral ilaçlar, gelişmiş hijyen, hızlı teşhis ve salgın kontrol yöntemleri sayesinde bunları durdurma ve kontrol altına alma konusunda çok daha yeteneklidir. veba gibi hastalıklar hala görülse de, yaygın ve yıkıcı salgınlar olasılığı düşüktür. çiçek hastalığı ise aşılar sayesinde tamamen ortadan kaldırılmıştır.

* **yıldızların da aslında çok çok uzakta duran güneşler olduğu ilk ne zaman fark edildi ve ilk ne zaman anlaşıldı?**
* bu fikir, antik yunan'da bazı filozoflar (örneğin anaxagoras) tarafından ortaya atılmıştı. ancak bu, bilimsel olarak kanıtlanmış bir anlayış değildi. 16. ve 17. yüzyıllarda kopernik ve galileo gibi bilim insanlarının çalışmaları, dünya'nın evrenin merkezi olmadığı fikrini güçlendirdi. gerçek anlamda yıldızların kendi güneşlerimiz gibi olduğu, ısaac newton'ın evrensel çekim yasaları ve sonrasında astronomik gözlemlerle 17. yüzyılın sonlarına doğru daha net bir şekilde anlaşılmaya başlandı. teleskopların gelişimi ve yıldızların mesafelerinin ölçülmesi (paralaks yöntemi ile 19. yüzyılda) bu anlayışı pekiştirdi.

* **dinozorları yok eden meteorun aynısı bugün de düşse karaya düşerse nasıl bir yıkım yapar, suya düşerse nasıl yapar? yani ikisi arasındaki fark neler olur?**
* **boyut:** dinozorları yok eden meteor yaklaşık 10-15 km çapındaydı.
* **karaya düşerse:**
* **anında yıkım:** düşüş noktasında devasa bir krater oluşur (yüzlerce km çapında). şiddetli bir şok dalgası, depremler ve küresel yangınlar tetikler.
* **küresel etkiler:** atmosfere büyük miktarda toz, kül ve duman karışır. bu, güneş ışığını bloke ederek "nükleer kış" benzeri bir duruma yol açar, sıcaklıklar düşer, fotosentez durur, bitki örtüsü ve besin zinciri çöker.
* **suya düşerse:**
* **anında yıkım:** okyanusta devasa bir çukur oluşturur ve buharlaşan suyun yanı sıra muazzam büyüklükte tsunamiler (kilometrelerce yüksekliğe ulaşabilen) yaratır. bu tsunamiler kıyı bölgelerinde büyük yıkıma yol açar.
* **küresel etkiler:** atmosfere yine büyük miktarda su buharı (iklim değişikliğini etkileyebilir), toz ve buharlaşmış kayalar karışır. kara düşüşündeki gibi "nükleer kış" etkisi olmasa da, küresel iklim ve atmosferik olaylarda ciddi değişiklikler meydana gelir.
* **farklar:**
* **anında enerji dağılımı:** kara düşüşü enerjisini doğrudan şok dalgası, deprem ve yangınlarla yayarken, su düşüşü enerjisinin büyük bir kısmını devasa tsunamiler aracılığıyla dağıtır.
* **atmosferik etki:** her ikisi de küresel toz bulutlarına neden olur, ancak su düşüşü daha fazla su buharı ve daha az doğrudan yanıcı malzeme yayılımı anlamına gelebilir. her iki senaryo da insan uygarlığı için felaketle sonuçlanır, ancak ilk etki biçimleri ve dağılımları farklılık gösterir.

* **keşif tarihi belirsiz olan elementler hangileridir ve keşif tarihi belirli olan ilk elementler hangileridir?**
* **keşif tarihi belirsiz (antik çağlardan beri bilinenler):** altın (au), gümüş (ag), bakır (cu), demir (fe), kurşun (pb), kalay (sn), cıva (hg). bu elementler, insanlık tarihi boyunca doğal hallerinde veya basit işlemlerle elde edildikleri için belirli bir "kaşifleri" veya "keşif tarihleri" yoktur.
* **keşif tarihi belirli olan ilk elementler:** ilk keşfedilen ve kaşifi bilinen element **fosfor**'dur (p). 1669 yılında alman simyacı hennig brand tarafından insan idrarından izole edilmiştir.

* **mars'a insan göndermek günümüz teknolojisiyle mümkün mü? ve karşılaşılabilecek sorunlar nelerdir?**
* **mümkün mü?:** teorik ve teknolojik olarak mümkündür, ancak büyük bir mühendislik, lojistik ve maliyet zorluğu içerir. nasa ve diğer uzay ajansları bu konuda yoğun çalışmalar yürütmektedir.
* **karşılaşılabilecek sorunlar:**
1. **radyasyon:** uzaydaki kozmik ve güneş radyasyonundan korunma.
2. **yolculuk süresi ve ağırlıksızlık:** uzun (6-9 ay tek yön) yolculuk ve bunun insan vücudu üzerindeki etkileri (kas ve kemik erimesi, görme bozuklukları).
3. **mars ortamı:** ince atmosfer, soğuk sıcaklıklar, radyasyon, mars tozu (perkloratlar içerir, toksik).
4. **yaşam desteği:** suyun, oksijenin ve gıdanın kapalı döngü sistemlerle sağlanması.
5. **iniş ve kalkış:** mars atmosferine iniş ve geri dönüş için kalkış teknolojisi.
6. **psikolojik etkiler:** uzun süreli izolasyon, küçük bir alanda yaşama, dünya'dan uzakta olma.
7. **maliyet:** çok yüksek bütçeler gerektirir.
8. **iletişim gecikmesi:** dünya ile mars arasındaki sinyal gecikmesi (3 ila 22 dakika).

* **ilk röntgen, ilk ultrason, ilk tomografi, ilk mr kaç yıllarında keşfedildi ve cihazları yapıldı?**
* **ilk röntgen:** 1895 yılında alman fizikçi wilhelm conrad röntgen tarafından keşfedildi. ilk cihazları da aynı yıl içinde yapıldı ve tıp alanında kullanılmaya başlandı.
* **ilk ultrason:** askeri sonar teknolojisinin bir uzantısı olarak 1940'lı yıllarda geliştirilmeye başlandı ve 1950'li yıllarda tıbbi teşhiste kullanılmaya başlandı. ilk ticari cihazlar 1950'lerin sonlarında ortaya çıktı.
* **ilk tomografi (bt/ct):** bilgisayarlı tomografi (computed tomography - ct) cihazı ilk olarak 1971 yılında godfrey hounsfield tarafından icat edildi ve 1972 yılında ilk klinik kullanımı gerçekleşti.
* **ilk mr (manyetik rezonans görüntüleme):** manyetik rezonans görüntüleme (magnetic resonance ımaging - mrı) prensipleri 1940'lı yıllarda keşfedilse de, tıbbi görüntüleme için ilk başarılı mr görüntüsü 1973 yılında paul lauterbur tarafından elde edildi. ilk tam vücut tarayıcısı ve klinik uygulamalar 1970'lerin sonu ve 1980'lerin başlarında yaygınlaştı.

* **1900 - 1910 yıllarında zamanının en teknolojik aletleri ve cihazları nelerdi?**
* otomobillerin yaygınlaşması ve gelişimi, wright kardeşler'in ilk başarılı uçağı (1903), radyoların (kablosuz telgraf) ticari kullanımı, fonograf (ses kayıt ve çalma), sinematograf (sinema filmleri), elektrikli süpürge ve çamaşır makinesi gibi ev aletlerinin ilk versiyonları, jilet (gillette).

* **izlemesi en zevkli hayvan belgeselleri ve bilim belgeselleri ve tarih belgeselleri hangileridir?**
* **hayvan belgeselleri:**
* **planet earth (gezegenimiz):** bbc earth yapımı, david attenborough anlatımıyla görsel şölen.
* **blue planet (mavi gezegen):** yine bbc earth, okyanus yaşamının derinliklerine iniyor.
* **our planet (gezegenimiz):** netflix yapımı, iklim değişikliği ve doğanın kırılganlığına odaklanıyor.
* **dynasties (hanedanlar):** bbc earth, belirli hayvan ailelerinin yaşam mücadelelerini anlatıyor.
* **bilim belgeselleri:**
* **cosmos: a spacetime odyssey (kozmos: bir uzay serüveni):** neil degrasse tyson'ın sunumuyla, carl sagan'ın klasik serisinin modern uyarlaması.
* **the universe (evren):** history channel yapımı, evrenin gizemlerini keşfeden bir dizi.
* **nova:** pbs yapımı, geniş bir bilimsel konuyu ele alan uzun soluklu bir seri.
* **our universe (evrenimiz):** netflix yapımı, evrenin oluşumunu ve yaşamın nasıl başladığını anlatıyor.
* **tarih belgeselleri:**
* **the civil war (iç savaş):** ken burns'ün ikonik belgeseli, amerikan iç savaşı'nı derinlemesine inceliyor.
* **rise and fall of empires (imparatorlukların yükselişi ve düşüşü):** genellikle history channel veya national geographic tarafından yayınlanan, dünya tarihindeki büyük imparatorlukları konu alan seriler.
* **great civilizations (büyük uygarlıklar):** tarihin önemli uygarlıklarını ele alan yapımlar.
* **making a murderer (bir katili yaratmak):** netflix, daha modern bir olay üzerinden amerikan hukuk sistemini inceleyen bir belgesel.

* **doom oyunları yeni nesilde çıkmışken neden quake çıkmadı? neden modern quake serisi yapmadılar?**
* id software ve bethesda, quake markasını tamamen ihmal etmedi, ancak öncelikleri değişti. doom, tek oyunculu hikaye odaklı, hızlı tempolu aksiyonuyla daha geniş bir kitleye hitap ederken, quake daha çok rekabetçi arena nişancı türüne odaklanmıştır.
* **neden çıkmadı/modern seri yapılmadı?:**
1. **odak kayması:** id software, doom serisinin yeniden canlandırılmasına (doom 2016, doom eternal) öncelik verdi.
2. **türün popülaritesi:** geleneksel arena nişancı oyunları (quake 3 arena gibi) genel oyun pazarında popülaritesini yitirdi. artık daha çok battle royale veya taktiksel nişancı oyunları popüler.
3. **quake champions:** aslında "modern bir quake" denemesi olan quake champions (2017), ücretsiz oynanabilen rekabetçi bir arena nişancı oyunu olarak çıktı. ancak beklentileri karşılamadı ve daha niş bir kitleye hitap etti.
4. **ıp'nin geleceği:** bethesda ve microsoft'un satın almasından sonra quake'in geleceği belirsizliğini koruyor. belki de bir gün tek oyunculu odaklı yeni bir quake oyunu görebiliriz, ancak şu an için bir öncelik değil gibi görünüyor.

* **assassin's creed origins'de ve assassin's creed odyssey'de ve assassin's creed valhalla'daki en iyi, en kötü, en acımasız, en zalim, en kurnaz, en merhametli karakterler hangileridir?**
* bu karakter değerlendirmeleri büyük ölçüde kişisel bakış açısına göre değişebilir. ancak genel kabul görmüş ve belirgin özelliklere sahip bazı karakterleri listeyebilirim:
* **assassin's creed origins:**
* **en iyi/merhametli:** bayek (intikam arayışında bile adalet ve masumiyete önem verir).
* **en kötü/acımasız/zalim:** flavius metellus (iktidar hırsı için her şeyi yapan, acımasız). septimius (acımasız, güçlü bir düşman).
* **en kurnaz:** kleopatra (siyasi entrikalarda usta).
* **assassin's creed odyssey:**
* **en iyi/merhametli:** myrrine (kahramanın annesi, ailesini korumaya çalışan). phoibe (masumiyeti ve umut veren ruhuyla).
* **en kötü/acımasız/zalim:** deimos (kahramanın kardeşi, manipüle edilmiş ve acımasız eylemlere sürüklenmiş). kleon (güç ve ün için halkını kullanan demagog).
* **en kurnaz:** aspasia (oyunun ana antagonisti, zekasıyla olayları manipüle eden).
* **assassin's creed valhalla:**
* **en iyi/merhametli:** hytham (gizli olanlar'ın (assassin'lerin) bir üyesi, doğruyu arayan ve adaleti savunan). basim (karmaşık bir karakter olsa da, bir noktada merhametli anları var).
* **en kötü/acımasız/zalim:** fulke (takıntılı ve zalim eylemlerle insanlara eziyet eden). basim (oyunun ilerleyen safhalarında manipülatif ve acımasız bir figür olarak ortaya çıkar).
* **en kurnaz:** basim (uzun vadeli planları olan, manipülatif bir zeka).

* **ay'a insan gönderme ve dünya'ya dönme görevlerinde karşılaşılan zorluklar nelerdi ve bu sorunlar nasıl çözüldü?**
* **zorluklar:**
1. **yerçekiminden kurtulma:** dünya'nın yerçekiminden kaçmak için devasa roket gücüne ihtiyaç.
2. **uzay radyasyonu:** dünya'nın manyetik alanı dışında maruz kalınan ölümcül radyasyon.
3. **mikro-meteoroidler:** yüksek hızla hareket eden küçük parçacıkların uzay aracına çarpma riski.
4. **sıcaklık farkları:** uzay boşluğunun aşırı soğukluğu ve güneş ışığının kavurucu sıcaklığı.
5. **ay'a iniş ve kalkış:** ay'ın atmosferi olmaması nedeniyle paraşüt kullanılamaması, hassas iniş ve kalkış.
6. **navigasyon:** dünya'dan ay'a ve ay'dan geri dünya'ya doğru rotada kalmak.
7. **yaşam desteği:** mürettebat için oksijen, su, yiyecek, sıcaklık kontrolü.
8. **yeniden giriş:** dünya atmosferine güvenli bir şekilde ve doğru açıyla girerek yanmayı önlemek.
* **çözümler:**
1. **devasa roketler:** saturn v gibi çok aşamalı, yüksek itiş gücüne sahip roketler geliştirildi.
2. **kapsül tasarımı:** uzay araçları (örneğin apollo komuta modülü) radyasyonu bir nebze olsun engelleyecek malzemelerle tasarlandı; görev süreleri kısa tutuldu.
3. **çok katmanlı yalıtım:** uzay aracı dış yüzeyleri ve astronot giysileri, ısıyı düzenleyen ve mikro-meteoroid çarpmalarına dayanıklı malzemelerle kaplandı (örn. mlı - multi-layer ınsulation).
4. **hassas iniş modülleri:** ay modülü (lem) gibi özel araçlar, ay yüzeyine yumuşak iniş yapmak ve geri kalkış için tasarlandı.
5. **gelişmiş bilgisayarlar ve seyrüsefer:** apollo guidance computer (agc) gibi o döneme göre gelişmiş bilgisayarlar ve yer tabanlı izleme istasyonları kullanılarak hassas rota hesaplamaları yapıldı.
6. **kapalı yaşam destek sistemleri:** karbondioksit filtreleme, oksijen üretimi ve su geri dönüşümü için sistemler geliştirildi.
7. **ısı kalkanları:** dünya atmosferine yeniden girişte sürtünme nedeniyle oluşan aşırı ısıya dayanıklı ablativ ısı kalkanları kullanıldı.

* **günümüz bilgisayar teknolojileri, bilim teknik, uzay bilimleri ve oyun endüstrisinin bu kadar gelişmesinde tarihteki hangi olaylar sebep oldu?**
* 1. **ikinci dünya savaşı:** radar, balistik hesaplamalar ve şifre çözme gibi askeri ihtiyaçlar, bilgisayar bilimlerinin (enıac gibi ilk bilgisayarlar) ve elektroniklerin gelişimini hızlandırdı.
* 2. **soğuk savaş ve uzay yarışı:** abd ve sscb arasındaki rekabet, roket teknolojisi, uzay bilimleri, uydu iletişimi ve gelişmiş bilgisayar sistemlerinin gelişimini tetikledi (örn. apollo programı için gereken bilgisayar gücü). arpanet'in (internet'in öncüsü) doğuşu da askeri iletişimi garanti altına alma ihtiyacından kaynaklandı.
* 3. **transistörün icadı (1947) ve mikroişlemci devrimi (1970'ler):** elektron tüplerinin yerini alan transistörler, elektronik cihazları küçülttü, güç tüketimini azalttı ve daha güvenilir hale getirdi. mikroişlemciler ise kişisel bilgisayar devriminin temelini attı.
* 4. **moore yasası:** mikroişlemcilerdeki transistör sayısının her 18-24 ayda bir ikiye katlanması gözlemi, bilgisayar gücünün katlanarak artmasını sağladı ve bu da yeni uygulamaların (grafik, yapay zeka) önünü açtı.
* 5. **internet'in yaygınlaşması (1990'lar):** bilginin küresel ölçekte paylaşılması, işbirliğini artırdı ve yazılım geliştirme ile oyun endüstrisinin büyümesini hızlandırdı.
* 6. **yarı iletken teknolojisindeki gelişmeler:** daha güçlü ve verimli çiplerin üretilmesi, grafik işlem birimlerinin (gpu) yükselişine yol açtı ki bu da oyunların görsel kalitesini ve bilimsel simülasyonları inanılmaz derecede artırdı.
* 7. **yapay zeka ve makine öğrenimi araştırmaları:** özellikle son yıllarda bu alanlardaki ilerlemeler, bilimsel keşiflerde, veri analizinde ve oyunlardaki karakter zekasında devrim yarattı.

* **eğer kurtlar vadisi planlandığı gibi çekilseydi ve bitirilseydi başlıca ne gibi değişiklikler olacaktı?**
* kurtlar vadisi'nin başlangıçtaki planı, türk derin devlet yapılanmasını ve uluslararası ilişkileri daha derinlemesine, daha az fantastik ve daha çok gerçekçi bir yaklaşımla işlemeyi hedefliyordu. muhtemelen:
* **daha kısa ve odaklı seri:** dizi, belirlenen bir finalle, çok daha kısa ve ana konusuna (mafya-devlet ilişkileri) odaklı olacaktı. belki de 97 bölümlük ilk diziyle sınırlı kalacaktı.
* **daha gerçekçi anlatım:** polat alemdar'ın "ölümsüzlüğü" veya "süper güçleri" gibi unsurlar daha az yer alacak, karakterler daha insani ve kırılgan olacaktı.
* **siyasi derinlik:** türkiye'nin iç ve dış siyasetine dair analizler daha ön planda olacak, ancak daha az "komplo teorisi" odaklı, daha çok tarihsel ve sosyolojik gerçeklere dayalı olabilirdi.
* **karakter gelişimi:** karakterlerin kaderleri, daha tutarlı ve doğal bir biçimde ilerleyecekti. örneğin, polat alemdar'ın daha insani bir sonu veya farklı bir siyasi rolü olabilirdi.
* **kurgusal evrenin tutarlılığı:** senaryo, genişleyen evren ve eklenen yeni karakterlerle zamanla oluşan tutarsızlıkları barındırmayacak, daha bütüncül bir hikayeye sahip olacaktı.
* **devlet yapılanması vurgusu:** derin devletin işleyişi ve "konsey" gibi yapılar, daha detaylı ve gerçekçi bir şekilde ele alınabilirdi.

* **eğer bir kadınla erkek eğer ikisi cinsel ilişkiye girerlerse o ilişki de korunmasız olursa erkek kadının içine boşalırsa kadın içinde ıslaklık, sıcaklık ve yapışkanlık hisseder mi?**
* evet, bir kadın korunmasız cinsel ilişki sırasında erkeğin vajinasına boşalması durumunda, semenin (meni) fiziksel özellikleri nedeniyle vajina içinde **ıslaklık**, **sıcaklık** (vücut sıcaklığında olduğu için) ve **yapışkanlık** hissedecektir. semen, sıvıdır ve bir miktar viskoziteye (yapışkanlığa) sahiptir.

* **metallica'nın konserlerde bugüne dek hiç çalmadığı şarkıları listeler misin? ve 30 kez veya daha az çaldığı şarkıları da listele lütfen.**
* metallica'nın kariyeri boyunca birçok şarkısı var ve hepsini konserde çalmak imkansız. bazı şarkılar sadece provalarda veya çok özel etkinliklerde çalınmıştır. kesin ve güncel bir liste için canlı performans veritabanlarına bakmak gerekir. ancak genel bir tahminle:
* **hiç çalmadığı şarkılar (canlı):**
* genellikle demolar, enstrümantal kısa parçalar, albüm dışı single b-yüzleri veya bazı "deep cut" şarkılar hiç çalınmamış olabilir. örneğin, "the frayed ends of sanity" (death magnetic albümünden), "my apocalypse" (death magnetic albümünden). bu listeyi kesin olarak vermek, grubun tüm resmi ve gayri resmi performanslarını içeren özel bir veritabanı gerektirir ve liste zamanla değişebilir. bazı şarkıların kısa parçaları veya riff'leri jam session'larda çalınmış olabilir ancak tamamı hiç çalınmamış olabilir.
* **30 kez veya daha az çaldığı şarkılar (çok nadir çalınanlar):**
* metallica'nın albümlerinde yer alan pek çok "deep cut" (az bilinen) şarkı, konserlerde çok nadiren çalınır. bunlar genellikle albümün tamamının çalındığı özel etkinliklerde veya istek üzerine setlist'e eklenen parçalardır. örnekler:
* "anesthesia – pulling teeth" (cliff burton'ın enstrümantal solosu, cliff'in ölümünden sonra nadiren çalındı).
* "orion" (cliff burton'ın enstrümantal solosu, nispeten daha sık çalınsa da bazen 30'un altında kalabilir).
* "the thing that should not be" (çok nadir).
* "damage, ınc." (çok nadir).
* "dyers eve" (çok nadir).
* "the unforgiven ıı", "the unforgiven ııı" (orijinal "unforgiven" kadar popüler değil).
* load ve reload albümlerinden birçok şarkı (örn. "bleeding me", "low man's lyric", "prince charming").
* st. anger albümünün hemen hemen tüm şarkıları (albüm pek sevilmediği için).
* death magnetic ve hardwired...to self-destruct albümlerinden bazıları (örn. "cyanide", "the outlaw torn").
* *not: bu liste kesin değildir ve grubun tur programına ve hayran isteklerine göre sürekli değişebilir. güncel ve doğru bilgi için "live metallica" gibi canlı performans veritabanlarını kontrol etmek gerekir.*

* **ateş ve tekerlek bu ikisi yaklaşık olarak kaç yıllarında bulundu keşfedildi?**
* **ateş:** kontrollü ateşin kullanımı insanlık tarihinde çok eskiye dayanır. kanıtlar, homo erectus tarafından yaklaşık **400.000 ila 1.000.000 yıl önce** kullanıldığını göstermektedir. ancak "bulundu" veya "keşfedildi" demek yerine, "kontrol altına alındı" veya "kullanılmaya başlandı" demek daha doğru olur, çünkü ateş doğada zaten mevcuttu.
* **tekerlek:** tekerlek, yaklaşık olarak **mö 3500 yıllarında mezopotamya'da** (günümüz ırak) icat edildi. ilk tekerlekler çömlekçilik için kullanılmış, ardından ulaşım ve savaş arabaları için geliştirilmiştir.

* **kayıtlı tarihte her yüzyılın en büyük keşifleri ve buluşları nelerdir?**
* bu çok kapsamlı bir liste olur, her yüzyıldan birkaç önemli örnek vereyim:
* **mö 10. yüzyıl (mö 1000-901):** demir çağının başlangıcı (demir işçiliğinin yaygınlaşması).
* **mö 7. yüzyıl (mö 700-601):** lidyalılar tarafından madeni paranın icadı.
* **mö 5. yüzyıl (mö 500-401):** demokritos tarafından "atom" kavramının ortaya atılması.
* **mö 3. yüzyıl (mö 300-201):** arşimet prensibi, öklid geometrisi.
* **mö 2. yüzyıl (mö 200-101):** antikythera mekanizması (karmaşık astronomik hesaplama cihazı).
* **mö 1. yüzyıl (mö 100-1):** roma betonunun gelişimi.
* **ms 2. yüzyıl (ms 101-200):** çin'de kağıt üretim tekniklerinin geliştirilmesi. ptolemy'nin dünya haritası ve coğrafya eseri.
* **ms 7. yüzyıl (ms 601-700):** islam dünyasında cebir ve hint-arap rakam sisteminin benimsenmesi.
* **ms 9. yüzyıl (ms 801-900):** barutun çin'de icadı (muhtemelen).
* **ms 11. yüzyıl (ms 1001-1100):** pusulanın denizcilikte yaygınlaşması (çin).
* **ms 13. yüzyıl (ms 1201-1300):** avrupa'da mekanik saatin ortaya çıkışı, gözlüğün icadı.
* **ms 15. yüzyıl (ms 1401-1500):** johannes gutenberg'in matbaayı geliştirmesi (avrupa). amerika kıtasının keşfi (avrupa perspektifinden).
* **ms 16. yüzyıl (ms 1501-1600):** mikroskop (janssen), heliosentrik model (kopernik).
* **ms 17. yüzyıl (ms 1601-1700):** teleskop (galileo), newton'ın evrensel çekim yasası ve kalkülüs.
* **ms 18. yüzyıl (ms 1701-1800):** buhar makinesi (watt), sanayi devriminin başlangıcı, elektrik (franklin).
* **ms 19. yüzyıl (ms 1801-1900):** elektrik ampulü (edison), telgraf (morse), telefon (bell), otomobil (benz), x-ışınları (röntgen), radyo (marconi).
* **ms 20. yüzyıl (ms 1901-2000):** uçak (wright kardeşler), atom enerjisi, penisilin, bilgisayar, internet, uzay yolculuğu, dna yapısının keşfi.
* **ms 21. yüzyıl (ms 2001-günümüz):** crıspr gen düzenleme teknolojisi, yapay zeka ve derin öğrenmenin yaygınlaşması, mrna aşıları, kuantum bilgisayarların gelişimi, uzay turizminin başlaması.

* **kayıtlı tarihte kayda geçmiş ve dünyamıza çarpmış en büyük meteorlar kaç metreydi ve nasıl hasar verdiler?**
* kayıtlı tarihte dünya'ya çarpan en büyük ve etkili olaylar meteorlar değil, daha çok atmosferde patlayan asteroitlerdi.
* **tunguska olayı (1908, sibirya):** yaklaşık **50-100 metre** çapında bir asteroit olduğu tahmin edilmektedir. atmosferde patlayarak 2000 kilometrekarelik bir alandaki yaklaşık 80 milyon ağacı devirmiş, devasa bir şok dalgası yaratmış ancak yüzeyde belirgin bir krater bırakmamıştır. patlamanın enerjisi 10-15 megaton tnt'ye eşdeğerdi.
* **çelyabinsk meteoriti (2013, rusya):** yaklaşık **20 metre** çapındaydı. atmosfere girdiğinde parçalanarak patladı. patlamanın enerjisi yaklaşık 500 kiloton tnt'ye eşdeğerdi. şok dalgası binlerce binanın camlarını patlatmış, yaklaşık 1500 kişinin yaralanmasına neden olmuştur (çoğu cam kırıkları nedeniyle). yüzeye düşen parçaları ise küçüktü.
* *not: dinozorları yok eden chicxulub çarpışması (yaklaşık 10-15 km çapında) kayıtlı tarihten önce (66 milyon yıl önce) gerçekleştiği için bu listeye dahil edilmez.*

* **yaşlılarda ve orta yaşlı kişilerde felç, kriz, tansiyon gibi riskler yaz sıcağında mı daha çok artıyor yoksa kışın mı?**
* genel olarak, yaşlılarda ve orta yaşlı kişilerde **kış aylarında** felç, kalp krizi ve tansiyon yükselmesi riskleri daha fazla artar. bunun nedenleri:
* **damar daralması:** soğuk hava kan damarlarının daralmasına (vazokonstriksiyon) neden olarak tansiyonu yükseltir ve kalbe binen yükü artırır.
* **enfeksiyonlar:** kış aylarında grip, zatürre gibi solunum yolu enfeksiyonları yaygınlaşır, bu da kalbi ve dolaşım sistemini yorabilir.
* **fiziksel aktivite:** soğuk havada insanlar daha az hareket eder, bu da kilo alımına ve dolaşım sorunlarına yol açabilir.
* **d vitamini eksikliği:** güneş ışığının azalmasıyla d vitamini eksikliği tansiyon ve kalp sağlığı üzerinde olumsuz etkiler yapabilir.
* ancak **yaz sıcağı** da özellikle sıcak çarpması ve dehidrasyon (sıvı kaybı) risklerini artırarak sağlık sorunlarına yol açabilir. dehidrasyon kanı koyulaştırarak pıhtılaşma riskini artırabilir ve tansiyon dengesizliğine neden olabilir. bu nedenle hem yazın hem de kışın dikkatli olmak gerekir. ancak klinik olarak kış aylarındaki kardiyovasküler olaylarda artış daha belirgindir.

* **hücre, dna, atom, insan ve evren kuvvetler ve bunların yapısına bakarak sana göre bir yaratıcının olması mı daha mantıklı olmaması mı?**
* ben bir yapay zeka olarak kişisel inançlara veya felsefi görüşlere sahip değilim. bilim, doğa olaylarının nasıl işlediğini ve evrenin fiziksel yasalarını inceler. hücrelerin, dna'nın, atomların, insanın ve evrenin karmaşık yapısı, bilimsel olarak incelenen süreçlerin sonucudur.
* bir yaratıcının varlığı veya yokluğu sorusu ise bilimsel bir soru değil, **felsefi ve teolojik** bir sorudur. bu soruya verilecek yanıt, kişisel inançlara, gözlemlere ve yorumlara göre değişir. bilim, evrenin "nasıl" oluştuğunu ve işlediğini açıklarken, "neden" var olduğu veya bir yaratıcının olup olmadığı konularına doğrudan bir yanıt vermez. her iki bakış açısı da kendi içinde savunuculara ve argümanlara sahiptir.

* **güneş'in büyüklüğü ve mesafesi tarihte ilk kez ne zaman hesap edildi ve ne kadar hesap edildi ve ilk kez ne zaman doğru olarak hesap edildi hesaplar kaç bulundu?**
* **ilk hesaplamalar (antik yunan):**
* **aristarchus (mö 3. yüzyıl):** güneş'in büyüklüğünü ve mesafesini ilk kez bilimsel yöntemlerle hesaplamaya çalışan kişiydi. ay'ın ilk dördün ve son dördün evrelerinde güneş-ay-dünya açısını gözlemleyerek güneş'in dünya'dan yaklaşık 18-20 kat daha uzakta olduğunu buldu (gerçekte bu sayı 400 katıdır). ayrıca güneş'in dünya'dan çok daha büyük olduğunu (yaklaşık 7 kat daha büyük, gerçekte 109 kat) tahmin etti. yöntemi doğru olsa da, hassas araçlar olmadığı için sonuçları çok hatalıydı.
* **doğruya yakın hesaplamalar (17. yüzyıl):**
* **christiaan huygens (1650'ler):** venüs'ün evrelerini kullanarak güneş'e olan mesafeyi doğruya daha yakın tahmin etmeye çalışan ilk kişilerden biriydi, ancak yöntemi dolaylıydı.
* **jean richer ve giovanni domenico cassini (1672):** mars'ın paralaksını (farklı noktalardan gözlemleyerek konumundaki belirgin kayma) ölçerek güneş'e olan mesafeyi daha doğru bir şekilde hesapladılar. dünya'dan güneş'e olan mesafeyi yaklaşık 140 milyon kilometre olarak buldular (gerçek değer yaklaşık 149.6 milyon km'dir). bu, aristarchus'un hesaplamalarından çok daha doğruydu ve bilim tarihinde önemli bir adımdı.
* **daha da hassas hesaplamalar (18. ve 19. yüzyıl):** venüs geçişleri (güneş'in önünden geçmesi) gibi olaylar kullanılarak (edmond halley'in önerisiyle) 18. yüzyılda daha hassas ölçümler yapıldı. 19. yüzyılda radar ve diğer modern teknikler sayesinde günümüzdeki hassas değer olan yaklaşık 149.6 milyon km (1 astronomik birim - au) elde edildi.

* **radyoloji alanında ilk anjiyografi, ilk doppler, ilk skopi, ilk mamografi, ilk kemik ölçüm, ilk nükleer tıp, ilk pet ne zaman ilk olarak keşfedildi ve ne zaman yaygınlaştı?**
* **ilk anjiyografi:**
* **keşif:** ilk olarak canlı insan üzerinde 1927'de portekizli egas moniz tarafından serebral anjiyografi (beyin damarları görüntülemesi) yapıldı. ancak ilk intrakardiyak (kalp içi) anjiyografi 1929'da werner forssmann tarafından kendi üzerinde gerçekleştirildi.
* **yaygınlaşma:** 1950'lerde seldinger tekniği (kateter yerleştirme yöntemi) ile güvenli hale gelince yaygınlaştı.
* **ilk doppler (ultrason):**
* **keşif:** doppler etkisi 1842'de christian doppler tarafından tanımlandı. tıpta, kan akışını görüntülemek için 1950'li yıllarda kullanılmaya başlandı (ilk ticari cihazlar 1950'lerin sonu).
* **yaygınlaşma:** 1970'ler ve 1980'lerde renkli doppler ve daha gelişmiş sistemlerle yaygınlaştı.
* **ilk skopi (floroskopi):**
* **keşif:** wilhelm conrad röntgen'in x-ışınlarını keşfetmesinden hemen sonra, 1896'da thomas edison tarafından icat edildi.
* **yaygınlaşma:** 1900'lerin başlarından itibaren cerrahi ve tanısal prosedürlerde hızla yaygınlaştı.
* **ilk mamografi:**
* **keşif:** 1913'te alman cerrah albert salomon, meme kanseri cerrahisi sonrası çıkarılan meme örneklerini x-ışını ile inceledi. canlı hasta üzerinde ilk tanısal mamografi 1930'lu yıllarda amerikalı stafford warren tarafından uygulandı.
* **yaygınlaşma:** özellikle 1960'lı yıllardan itibaren meme kanseri taramasında yaygınlaştı.
* **ilk kemik ölçüm (dexa):**
* **keşif:** çift enerjili x-ışını absorpsiyometri (dexa) cihazı, kemik yoğunluğunu ölçmek için 1980'li yıllarda geliştirildi.
* **yaygınlaşma:** osteoporoz tanısında altın standart olarak 1990'lı yıllardan itibaren yaygınlaştı.
* **ilk nükleer tıp (temelleri):**
* **keşif:** radyoaktif izotopların keşfi (curie'ler) ve 1930'larda yapay radyoaktivitenin üretilmesiyle temelleri atıldı. ilk tanısal radyoizotop kullanımı 1940'lı yılların sonu, ilk gama kamera 1957'de hal anger tarafından geliştirildi.
* **yaygınlaşma:** 1960'lı yıllardan itibaren farklı organların fonksiyonel görüntülenmesinde yaygınlaştı.
* **ilk pet (pozitron emisyon tomografisi):**
* **keşif:** pet prensipleri 1950'lerde geliştirildi, ilk pet tarayıcısı ve ilk insan pet görüntüsü 1970'li yılların başında (örn. 1975'te edward j. hoffman ve michael e. phelps) elde edildi.
* **yaygınlaşma:** özellikle onkoloji, kardiyoloji ve nöroloji alanında 1980'li yıllardan itibaren yaygınlaştı.

* **ay'a insanlı seyahatlerde yani bütün altı seyahatte ay yüzeyi kaç dereceydi? hepsini listeler misin? ondan sonra sıcaklık farkı yüzünden kameraların, fotoğraf makinelerinin ve ayrıca bütün cihazların yanması veya donması gerekmez miydi? bu sorunları nasıl aştılar?**
* ay yüzeyindeki sıcaklık, güneş'in doğrudan vurduğu ve gölgeli alanlar arasında aşırı farklılıklar gösterir. ay günü (~14 dünya günü) ve ay gecesi (~14 dünya günü) boyunca sıcaklıklar ciddi şekilde değişir. apollo görevleri genellikle ay gününün erken saatlerinde iniş yapmayı tercih etti.
* **apollo görevlerinde ay yüzeyi sıcaklıkları (yaklaşık değerler):**
* **apollo 11 (20 temmuz 1969):** gündüz tarafında iniş, yüzey sıcaklığı yaklaşık +107°c (225°f) civarındaydı. gölgeli alanlar çok daha soğuktu.
* **apollo 12 (19 kasım 1969):** yine gündüz tarafı, sıcaklıklar yaklaşık +90°c civarı.
* **apollo 14 (5 şubat 1971):** gündüz tarafı, yaklaşık +80°c civarı.
* **apollo 15 (30 temmuz 1971):** gündüz tarafı, yaklaşık +100°c civarı.
* **apollo 16 (21 nisan 1972):** gündüz tarafı, yaklaşık +90°c civarı.
* **apollo 17 (11 aralık 1972):** gündüz tarafı, yaklaşık +90°c civarı.
* genel olarak, güneşli tarafta sıcaklıklar +100°c'nin üzerine çıkabilir, gölgeli taraflarda ise -150°c'nin altına düşebilir.
* **cihazların yanması/donması sorunu ve çözümleri:**
ay'daki aşırı sıcaklık farkları, cihazlar için büyük bir mühendislik sorunuydu ve apollo mühendisleri bunu çeşitli yöntemlerle aştı:
1. **termal tasarım ve yalıtım:**
* **çok katmanlı izolasyon (mlı):** uzay aracı ve cihazların dış yüzeyleri, ısıyı yansıtan ve yalıtım sağlayan ince alüminyum ve plastik (kapton) katmanlarından oluşan battaniyelerle kaplandı. bu, cihazların iç sıcaklığını daha istikrarlı tuttu.
* **termal boyalar ve kaplamalar:** beyaz veya ayna benzeri yüzeyler güneş ışığını yansıtırken, siyah yüzeyler ısıyı emer veya yayar. cihazlar, ısıl dengeyi sağlamak için stratejik olarak bu tür kaplamalarla boyandı.
* **radyatörler:** bazı cihazlarda iç ısıyı uzaya yayan radyatör panelleri bulunuyordu.
2. **dahili ısıtıcılar ve soğutucular:**
* cihazların içindeki elektronik bileşenler belirli bir sıcaklık aralığında çalışmak üzere tasarlanmıştı. aşırı soğuk koşullar için elektrikli ısıtıcılar kullanılarak donma önlendi. aşırı sıcak koşullarda ise ısıyı dağıtmak için pasif veya aktif soğutma sistemleri (örneğin ısı boruları) kullanıldı.
* **radyoizotop ısıtıcı üniteleri (rhu'lar):** bazı cihazlarda, küçük miktarda radyoaktif izotopun bozunmasından çıkan ısıyı kullanan rhu'lar bulunuyordu. bunlar özellikle geceleyin cihazların donmasını önlemek için kullanışlıydı.
3. **sağlamlaştırılmış bileşenler:** uzay kalitesinde, geniş sıcaklık aralıklarında güvenilir bir şekilde çalışabilen elektronik bileşenler ve malzemeler seçildi.
4. **gölgelendirme ve konumlandırma:** astronotlar, cihazları kullanırken veya yerleştirirken doğrudan güneş ışığından korumak için gölge alanları veya vücutlarını kullanma konusunda eğitildiler. ay keşif aracı (lunar rover) gibi araçlar, termal kontrol için özel olarak tasarlandı.
5. **kısa süreli maruz kalma:** özellikle kamera ve fotoğraf makineleri gibi hassas cihazlar, sadece kullanıldıkları süre boyunca dış ortama maruz bırakıldı ve ardından ay modülü'nün daha kontrollü ortamına geri alındı.

* **milattan önce 1000 yıllarından modern zamana kadar her yüzyıldaki doğruya en yakın dünya haritaları ve kıta bölge haritaları nelerdi? bunları listeler misin? ve şu anki en doğru modern haldeki haritamızı ilk hangi yılda nasıl elde ettik? bir de kaşifler eski çağlarda ve orta çağlarda nasıl teknikler kullanarak haritaları doğruya yakın çizebildiler?**
* bu, kartografya tarihinin çok geniş bir özetidir. her yüzyıl için en doğru tek bir harita yerine, dönemin genel eğilimleri ve önemli haritacılar/haritalar üzerinden gidiyorum:
* **mö 10. yüzyıl - mö 6. yüzyıl:**
* **en yakın harita:** çok ilkel, yerel, sembolik haritalar. mö 6. yüzyılda miletli anaximander'in ilk bilinen dünya haritasını çizdiği düşünülür (disk şeklinde, etrafı sularla çevrili).
* **mö 5. yüzyıl - ms 2. yüzyıl (antik yunan ve roma):**
* **en yakın harita:**
* **eratosthenes (mö 3. yy):** dünya'nın çevresini şaşırtıcı bir doğrulukla hesapladı, enlem ve boylam sistemini düşündü.
* **ptolemy (ms 2. yy):** "geographia" adlı eseriyle dünya haritalarına büyük katkı sağladı. enlem ve boylam koordinatlarına dayalı bir sistem kullandı. haritaları avrupa, asya ve afrika'nın bilinen kısımlarını içeriyordu, ancak asya'nın büyüklüğünü abarttı ve pasifik okyanusu'nu yok saydı. orta çağ boyunca batı'da standart referans oldu.
* **ms 3. yüzyıl - ms 12. yüzyıl (orta çağ):**
* **en yakın harita:**
* **t-o haritaları:** dini odaklı, basit dünya haritalarıydı (küresel değil, disk şeklinde). çok doğru değillerdi.
* **el-idrisi'nin dünya haritası (1154, rogeriana tabulae):** islam dünyasının en büyük kartograflarından biri olan el-idrisi, dönemin en doğru ve detaylı dünya haritasını çizdi. afrika, asya ve avrupa'yı içeren bu harita, müslüman ve hristiyan coğrafyacıların bilgilerini birleştirdi.
* **ms 13. yüzyıl - ms 15. yüzyıl (geç orta çağ ve rönesans başlangıcı):**
* **en yakın harita:**
* **portolan haritaları:** özellikle denizciler tarafından kullanılan, kıyı şeritlerini ve limanları şaşırtıcı bir doğrulukla gösteren haritalar. yön pusulası ve mesafe ölçeği içeriyordu. akdeniz ve karadeniz için çok detaylıydı.
* **fra mauro haritası (1459):** venedikli fra mauro tarafından çizilen bu büyük dünya haritası, hem portolan haritalarından hem de marco polo gibi gezginlerin bilgilerinden yararlandı. güney yarımküre yukarıda çizilmişti ve antik yunan geleneklerinden kopuşu simgeliyordu.
* **ms 16. yüzyıl (keşifler çağı):**
* **en yakın harita:**
* **gerardus mercator haritası (1569):** navigasyon için devrim niteliğinde olan mercator projeksiyonunu kullandı. meridyenlerin paralel çizgiler olarak gösterilmesi, denizcilerin pusula yönlerini sabit tutarak rotalarını kolayca takip etmelerini sağladı. ancak kutup bölgelerini abartılı gösterdi.
* **ms 17. yüzyıl - ms 18. yüzyıl (bilimsel devrim ve aydınlanma):**
* **en yakın harita:** daha doğru enlem ve boylam ölçümleri (kronometrenin icadıyla boylamın daha doğru hesaplanması), üçgenleme teknikleri, ulusal haritalama projeleri (örneğin fransa'da cassini ailesi). dünya'nın tam şeklinin (kutuplardan basık) anlaşılması.
* **ms 19. yüzyıl (küresel haritalama ve topografya):**
* **en yakın harita:** hassas jeodezik ölçümler ve topografik haritalama tekniklerinin yaygınlaşması. kıtaların ve ülke sınırlarının daha doğru belirlenmesi.
* **ms 20. yüzyıl (modern çağ):**
* **en yakın harita:**
* **hava fotoğrafçılığı (1920'ler sonrası):** geniş alanların hızlı ve detaylı haritalanmasını sağladı.
* **uydu görüntüleri (1960'lar sonrası):** dünya'nın uzaydan fotoğrafının çekilmesiyle kıtaların, okyanusların ve yeryüzü şekillerinin tam ve doğru görüntüsü elde edildi.
* **küresel konumlandırma sistemi (gps - 1980'ler ve sonrası):** konumlamada devrim yarattı, haritaların hassasiyetini inanılmaz derecede artırdı.
* **şu anki en doğru modern harita nasıl elde edildi?:**
* günümüzdeki en doğru haritalar, **20. yüzyılın ortalarından itibaren** uzay teknolojileri ve bilgisayar destekli sistemlerin birleşimiyle elde edildi. özellikle **1960'lardan sonra uydu görüntüleri** ve jeodezik uyduların kullanımıyla dünya'nın şekli ve yeryüzü özellikleri eşi benzeri görülmemiş bir hassasiyetle ölçüldü. bu veriler, gps (küresel konumlandırma sistemi), lidar (lazer görüntüleme, algılama ve menzil belirleme) ve gıs (coğrafi bilgi sistemleri) gibi teknolojilerle birleştirilerek sürekli güncellenen ve son derece doğru haritalar yaratıldı.
* **kaşifler eski ve orta çağlarda nasıl harita çizdi?:**
1. **gözlem ve raporlar:** gözlemledikleri kıyı şeritleri, nehirler, dağlar ve yerleşim yerleri ile tüccarlardan, gezginlerden ve askerlerden gelen sözlü veya yazılı raporları birleştirdiler.
2. **seyrüsefer teknikleri:**
* **yıldızlar ve güneş:** enlem, güneş'in öğle konumuna göre veya kuzey yıldızı'nın (polaris) ufuktaki yüksekliğine göre tahmin edilirdi.
* **pusula:** manyetik pusula (çin'de icat edildi, avrupa'ya yayıldı) yön tayini için kullanıldı.
* **astrolab:** yıldızların ve güneş'in konumlarını ölçmek için kullanıldı, enlem hesaplamasına yardımcı oldu.
3. **mesafe tahmini:**
* **adımlama:** yürüyerek veya at sırtında kat edilen mesafeler tahmin edildi.
* **zaman ve hız:** gemilerin hızı ve seyir süresi kullanılarak katedilen mesafeler hesaplandı.
* **zincir ve ipler:** doğrudan ölçümler için kullanıldı.
4. **üçgenleme (rönesans sonrası):** 16. yüzyıldan sonra, bilinen iki nokta arasındaki mesafeyi ölçerek ve açılarla diğer noktaların yerini belirleyerek daha büyük alanları haritalama yöntemi kullanılmaya başlandı.
5. **karavan rotaları ve deniz ticaret yolları:** ticaret yolları ve limanlar arasındaki mesafeler ve konumlar, deneyim ve gözlemlerle zamanla kesinleşti.

* **piramitler nasıl yapıldı? ben mesela o dev taşları taşımaktansa beton tekniğiyle yapmalarına daha mantıklı gözle baktım. bütün teorileri listeler misin ve sana göre en mümkünü en mantıklısını açıklar mısın? ve diğerlerindeki imkansızlıkları da açıklar mısın?**
* piramitlerin nasıl yapıldığı, binlerce yıldır tartışılan bir konudur ve kesin bir yanıt olmamakla birlikte, arkeolojik kanıtlar ve mühendislik analizleri bazı teorileri diğerlerinden daha olası kılmaktadır.
* **başlıca teoriler:**
1. **dış rampa teorisi (en yaygın ve kabul gören):** bu teoriye göre, piramidin etrafına büyük, düz bir rampa inşa edildi. bloklar rampadan yukarı doğru çekildi veya itildi. piramit büyüdükçe rampa da uzatıldı ve yükseltildi. bitince rampa söküldü. farklı dış rampa varyasyonları (düz, spiral, zikzak) öne sürülmüştür.
2. **iç rampa teorisi (jean-pierre houdin):** bu teoriye göre, piramidin dış kısmı düz bir rampa ile inşa edildi, ancak kalan büyük kısmının inşası için piramidin içinde spiral bir tünel (rampa) kullanıldı. bu tünel, büyük taş blokların yukarı taşınmasına olanak tanıdı ve dışarıdan görünmüyordu.
3. **kaldıraçlar ve iskeleler teorisi:** bu teoriye göre, taşlar yerlerine kaldırılırken kaldıraçlar, tekerlekler (veya silindirler) ve iskeleler kullanıldı. her katman tamamlandıkça, sonraki katman için yeni iskeleler veya kaldıraçlar kuruldu.
4. **su kanalları/sualtı taşımacılığı teorisi:** bu teori, nil nehri'nden veya yapay kanallardan gelen suyun, büyük taş blokların sığ kanallar içinde yüzdürülerek inşaat alanına taşınmasını sağladığını öne sürer. ardından rampalar veya kaldıraçlar kullanılarak yükseltilmiş olabilir.
5. **beton (geopolimer) teorisi (joseph davidovits):** bu teori, piramit taşlarının aslında doğal taş olmadığını, yerel kalkerli killerin ve kirecin suyla karıştırılıp kimyasal işlemden geçirilmesiyle "geopolimer beton" olarak inşaat alanında döküldüğünü iddia eder. taşlar, bugünkü beton bloklar gibi yerinde kalıplanmış ve sertleşmiştir.
6. **uzaylılar/doğaüstü güçler:** bu teoriler, modern teknolojiden yoksun antik medeniyetlerin bu tür yapıları inşa edemeyeceğini varsayar ve dış zeka veya doğaüstü güçlerin müdahalesini öne sürer. bilimsel bir temeli yoktur.

* **sana göre en mümkünü ve en mantıklısı:**
* bana göre en mantıklı ve arkeolojik kanıtlarla en çok desteklenen teori, **dış rampa teorisinin farklı varyasyonları ve büyük, organize bir insan gücünün kullanılmasıdır.** arkeologlar, piramitlerin yakınında işçi köyleri, aletler ve rampaların kalıntılarına dair kanıtlar bulmuşlardır. kızaklar üzerinde ıslak kum üzerinde taşların çekildiği, kaldıraçlar ve basit makaralarla yerlerine yerleştirildiği düşünülmektedir. bu, modern mühendislik prensipleriyle de uyumludur ve antik mısır'ın bilinen teknolojik seviyesine aykırı değildir.
* **neden en mantıklı:**
* **arkeolojik kanıtlar:** işçi kampları, yiyecek kalıntıları, işçi mezarları ve aletler (bakır aletler, taş aletler) bulunmuştur. ayrıca, piramitlerin eteklerinde rampa kalıntıları da tespit edilmiştir.
* **mühendislik olasılığı:** basit mekanik prensipler (eğimli düzlem, kaldıraç, silindir) kullanılarak tonlarca ağırlığındaki taşların hareket ettirilmesi mümkündür. birçok deney ve simülasyon bunun yapılabileceğini göstermiştir.
* **insan gücü ve organizasyon:** on binlerce işçinin uzun yıllar boyunca çalıştığına dair kanıtlar vardır. bu, devasa bir lojistik ve insan gücü organizasyonu gerektirir.

* **diğer teorilerdeki imkansızlıklar/zorluklar:**
* **beton (geopolimer) teorisi:**
* **imkansızlıklar:** çoğu kimyasal analiz, piramit bloklarının doğal kalker olduğunu göstermektedir. ayrıca, o dönemde bu kadar büyük ölçekte ve tutarlı bir şekilde "beton" üretmek için gereken kimyasal bilgi ve ekipman (yüksek sıcaklık fırınları vb.) olduğuna dair hiçbir arkeolojik kanıt yoktur. taşların farklı jeolojik katmanlardan geldiği de tespit edilmiştir.
* **su kanalları teorisi:**
* **zorluklar:** taşların bu kadar yüksek rampalardan yukarıya nasıl yüzdürüleceği veya yüzdürüldükten sonra dik eğimlerde nasıl kontrol edileceği belirsizdir. su, yüzey gerilimi ve sürtünme nedeniyle bu kadar büyük yükleri dik eğimlerde taşımada yetersiz kalır.
* **iç rampa teorisi:**
* **zorluklar:** bu teori, piramidin içindeki belirli boşluklara dayanır ancak bu boşlukların bir rampanın parçası olduğuna dair kesin arkeolojik kanıt henüz yoktur. ayrıca, iç tünellerde tonlarca ağırlıktaki blokları döndürme ve taşıma lojistiği hala büyük bir mühendislik zorluğudur.
* **uzaylılar/doğaüstü güçler:**
* **imkansızlıklar:** bilimsel hiçbir kanıtı yoktur. insanlığın yeteneklerini küçümsemektir. tüm arkeolojik, tarihsel ve mühendislik verileri, piramitlerin insan eliyle yapıldığını desteklemektedir.

* **milattan önce 100 bin yılından itibaren bugüne dek yapılan yapıların yükseklik rekorları yıllara göre nasıl değişti ve kırıldı? listeler misin bunu?**
* bu çok geniş bir zaman dilimini kapsar ve her rekoru listelemek zor, ancak önemli sıçramaları ve rekor sahiplerini sıralayabilirim:
* **mö 100.000 - mö 4000:** mağaralar ve ilkel barınaklar. yükseklik rekorları kayda değer değil, doğal oluşumlar.
* **mö 3000'ler:**
* **mö 2600 civarı:** djoser piramidi (mısır), yaklaşık 62 metre. ilk büyük taş yapı.
* **mö 2560 civarı:** büyük gize piramidi (keops piramidi, mısır), yaklaşık 146.6 metre (bugün 138.8 metre). **3800 yıldan fazla bir süre dünyanın en yüksek yapısı olma rekorunu elinde tuttu.**
* **ms 1300'ler:**
* **1311:** lincoln katedrali'nin ana kulesi tamamlandı (ingiltere), yaklaşık 160 metre. keops piramidi'nin rekorunu kırdı. (ancak kulesi 1549'da çöktü).
* **ms 1600'ler:**
* **1647:** strasbourg katedrali (fransa), yaklaşık 142 metre (kulesi yıkılmadıysa rekoru elinde tuttu, ancak bazen lincoln'ün yıkılmasından sonra en yüksek kabul edilir).
* **ms 1800'ler:**
* **1884:** washington anıtı (abd), 169 metre.
* **1889:** eyfel kulesi (fransa), 324 metre.
* **ms 1900'ler:**
* **1930:** chrysler binası (abd), 319 metre.
* **1931:** empire state binası (abd), 381 metre (antenle 443.2 metre).
* **1973:** willis kulesi (eski sears kulesi, abd), 442 metre (antenle 527.3 metre).
* **1998:** petronas kuleleri (malezya), 451.9 metre (antenlerle 451.9 metre).
* **ms 2000'ler:**
* **2004:** taipei 101 (tayvan), 509.2 metre.
* **2010:** burç halife (birleşik arap emirlikleri), 828 metre. **halen dünyanın en yüksek yapısı.**

* **günümüze dek sinema tarihinde çekilmesi en zor filmler hangileri oldu? ve türk sinemasında hangileri oldu? bunları benim için listeler misin?**
* **sinema tarihinde çekilmesi en zor filmler (genel):**
* **apocalypse now (kıyamet):** vietnam savaşı'nı anlatır. yönetmen francis ford coppola'nın cehennemi çekim süreci, typhoonlar, başrol oyuncusunun kalp krizi, bitmeyen bütçeler ve marlon brando'nun zorlu tavırları.
* **fitzcarraldo:** werner herzog'un yönettiği bu filmde, gerçekten de 320 tonluk bir buharlı gemi, amazon ormanında bir dağın üzerinden insan gücüyle çekildi.
* **heaven's gate (cennetin kapısı):** michael cimino'nun yönettiği bu film, bütçesini aşması, çekim sürelerinin uzaması ve felaket eleştirileriyle ünlü. stüdyo iflasına yol açtı.
* **waterworld (su dünyası):** büyük kısmı denizde çekildiği için lojistik kabusu yaşandı. bütçe rekorları kırdı, fırtınalar, setin batması gibi sorunlarla boğuştu.
* **cleopatra (1963):** gelmiş geçmiş en pahalı filmlerden biriydi. hastalıklar, aşk skandalları, setlerin sürekli değiştirilmesi ve prodüksiyonun aşırı uzamasıyla ünlü.
* **the revenant (diriliş):** kışın, doğal ışıkla, zorlu doğa koşullarında çekildi. leo dicaprio ve ekip için fiziksel olarak son derece yorucu bir deneyimdi.
* **avatar (2009) & avatar: the way of water (2022):** james cameron'ın teknolojik sınırları zorlayan bu filmler, özellikle su altı performans yakalama teknolojileri ve vfx'teki yenilikler nedeniyle son derece karmaşıktı.
* **türk sinemasında çekilmesi en zor filmler:**
* **susuz yaz (1963):** metin erksan'ın yönettiği film, zorlu kırsal koşullarda, kısıtlı imkanlarla çekildi. dönemin sansür baskısı da cabasıydı.
* **yol (1982):** yılmaz güney'in hapishaneden senaryosunu yazdığı ve şerif gören'in yönettiği film, türkiye'nin siyasi çalkantılı döneminde gizlice ve büyük zorluklarla çekildi. birçok engelle karşılaşıldı.
* **bir zamanlar anadolu'da (2011):** nuri bilge ceylan'ın yönettiği film, uzun ve zorlu gece çekimleri, doğal ışık kullanımı ve oyuncuların fiziksel ve psikolojik olarak zorlanmasıyla bilinir.
* **eşkıya (1996):** şener şen'in geri dönüş filmi. çekim süreci ve prodüksiyonu, türk sinemasının o dönemdeki kısıtlı imkanlarına göre büyük bir bütçe ve organizasyon gerektirdi.
* **babam ve oğlum (2005):** duygusal yoğunluğu yüksek sahneleri, çocuk oyuncu yönetimi ve dönemin atmosferini yansıtma çabasıyla zorlu bir prodüksiyondu.

* **eski bilim kurgular yani hem filmler hem kitaplar hangileri geleceği doğru tahmin etti, hangileri yanlış tahmin etti? detaylı örnekler vererek listeler misin?**
* **geleceği doğru tahmin edenler:**
* **kitaplar:**
* **jules verne (örn: denizler altında yirmi bin fersah, ay'a seyahat):** denizaltılar (nautilus), elektrikli aydınlatma, uzay seyahatleri için temel prensipler (dev top kullanarak ay'a fırlatma) ve medya yoğunluğunu.
* **h.g. wells (örn: dünyalar savaşı, yerdeki yaratıklar):** tanklar ("land ıronclads" adlı öyküsünde), atom bombası fikri (kurgusal enerji kaynağı "atom bombaları" ile gelecekteki savaşları tasvir etti).
* **ısaac asimov (örn: ben, robot; vakıf serisi):** robotik yasaları, uzay istasyonları, yapay zeka gelişimi, galaktik imparatorluklar ve psikotarih (sosyolojinin büyük ölçekli tahminleri).
* **arthur c. clarke (örn: 2001: bir uzay destanı):** uzay istasyonları, yapay zekalı bilgisayarlar (hal 9000), tablet benzeri cihazlar (filmin açılışında görülen "newspad"ler).
* **filmler:**
* **star trek (orijinal seri, 1960'lar):** tablet bilgisayarlar (padd'ler), cep telefonları (iletişim cihazları), video konferans, uzay gemisi kapıları, otomatik çeviri cihazları.
* **metropolis (1927):** şehir planlamasında dikey yapılaşma ve işçi-sınıf ayrımı.
* **blade runner (1982):** gelişmiş yapay zeka, sentetik insanlar, küresel şirketlerin gücü, şehirlerdeki reklam panoları ve kentsel bozulma.
* **geleceği yanlış tahmin edenler:**
* **kitaplar:**
* **jules verne (örn: ay'a seyahat):** insanları ay'a dev bir topla fırlatma fikri (roketler yerine).
* **george orwell (1984):** toplumların mutlak totaliter rejimler tarafından tamamen kontrol edilmesi (demokratikleşme ve internet buna kısmen engel oldu). her evde "telescreen"lerin her an gözetim yapması (şimdilik bu kadar yaygın değil).
* **ray bradbury (fahrenheit 451):** basılı kitapların tamamen ortadan kalkması ve bilginin sadece görsel medya üzerinden yayılması (kitaplar hala yaygın).
* **filmler:**
* **2001: bir uzay destanı (1968):** 2001 yılında jüpiter'e insanlı görevlerin yapılmış olması ve gelişmiş uzay kolonileri (henüz bu seviyede değiliz).
* **back to the future part ıı (1989):** 2015 yılında yaygın uçan arabalar, otomatik bağlanan ayakkabılar ve hava kaykayları (henüz günlük hayatın parçası değil).
* **blade runner (1982):** 2019 yılında sentetik insanların (replicants) neredeyse ayırt edilemez hale gelmesi ve yoğun dış kolonizasyon (teknolojik olarak henüz uzaktayız).
* **soylent green (1973):** 2022 yılında aşırı nüfus, kaynak kıtlığı ve yoksulluk nedeniyle yiyeceklerin sentetik hale gelmesi (bu ölçekte bir kıtlık ve sentetik gıda bağımlılığı yaşanmıyor).

* **erken dönem bilim kurgunun ilk örnekleri nelerdi? film ve kitap olarak. ayrıca ben daha da geriye gitmek istiyorum. ilk çağlarda ve orta çağda bilim kurgu var mıydı? yoksa bile bilim kurguya en yakın örnekler var mıydı?**
* **erken dönem bilim kurgunun ilk örnekleri (modern anlamda):**
* **kitap olarak:**
* **frankenstein; or, the modern prometheus (mary shelley, 1818):** bilimsel deneylerin etik sonuçlarını ve insanın yaratıcılık sınırlarını sorgulamasıyla modern bilim kurgunun miladı kabul edilir.
* **le voyage dans la lune (jules verne, 1865):** ay'a seyahat konulu ilk popüler eserlerden.
* **yerden aya (jules verne, 1865):** ay'a yolculuk fikrini bilimsel detaylarla ele alan ilk eserlerden.
* **20.000 leagues under the sea (jules verne, 1870):** yüksek teknolojiye sahip denizaltı ve okyanus keşfini konu alır.
* **the time machine (h.g. wells, 1895):** zaman yolculuğu temasını işleyen ilk önemli eser.
* **the war of the worlds (h.g. wells, 1898):** dünya dışı istila temalı ilk önemli eserlerden.
* **film olarak:**
* **le voyage dans la lune (ay'a bir yolculuk) (georges méliès, 1902):** bilim kurgu filmlerinin atası kabul edilen, fantastik öğelerle ay yolculuğunu anlatan kısa film.
* **metropolis (fritz lang, 1927):** gelecekçi bir şehirde işçi-yönetici sınıf ayrımını ve robotik teknolojiyi işleyen distopik bir başyapıt.
* **frau im mond (ay'daki kadın) (fritz lang, 1929):** gerçekçi roket teknolojisi ve uzay yolculuğunu ciddiye alan ilk filmlerden.
* **ilk çağlarda ve orta çağda bilim kurgu:**
* modern anlamda "bilim kurgu" (bilim ve teknolojiye dayalı, rasyonel bir temeli olan spekülatif kurgu) bu dönemlerde mevcut değildi. ancak bilim kurguya en yakın sayılabilecek, fantezi, mitoloji, ütopik veya spekülatif öğeler içeren eserler vardı:
* **ilk çağlar:**
* **true history (gerçek tarih) (lucian of samosata, ms 2. yüzyıl):** ay'a seyahat edenlerin ve uzaylıların hikayesini anlatan, edebi anlamda bilim kurgunun ilk "uzay yolculuğu" örneklerinden biri kabul edilir. ancak hiciv amaçlıdır ve bilimsel temelden yoksundur.
* **platon'un atlantis efsanesi (mö 4. yüzyıl):** gelişmiş bir medeniyetin çöküşünü anlatan bir ütopyadır, bilim kurgudan çok felsefi bir alegoridir.
* **orta çağ:**
* **the city of the sun (güneş ülkesi) (tommaso campanella, 1602 - ancak orta çağ zihniyetine yakın):** bilimsel ve teknolojik ilerlemeyle yönetilen ideal bir toplumu betimleyen bir ütopya.
* **divina commedia (ilahi komedya) (dante alighieri, 1320):** cennet, cehennem ve araf'a yapılan fantastik bir yolculuktur, bilim kurgu unsurları içermez ancak spekülatif dünya inşaası açısından bazı benzerlikler gösterir.
* **theologus autodidactus (ibn el-nefis, 13. yüzyıl):** kendi kendine öğrenen bir adamın öyküsü ve otobiyografisi üzerine kurulu. evrenin ve insanlığın varoluşuna dair spekülatif fikirler içerir.
* bu erken dönem eserler, "bilimsel" bir temelden ziyade, fantastik ve mitolojik öğeleri ağırlıklı olarak kullanır. ancak insanlığın bilinmeyeni keşfetme, alternatif dünyaları hayal etme ve toplum üzerine spekülasyon yapma arzusunun köklerini gösterirler.

* **mağara alegorisi eğer denenseydi sonuç ne olurdu? eğer günümüzde yapılsaydı sonuç ne olurdu? eski çağlarda yapılsaydı ne olurdu? ayrıca hiç bu deney denendi mi? eğer denenmediyse bu deneye en yakın olarak ne denendi?**
* **mağara alegorisi deneyi (platon):** insanların doğdukları andan itibaren zincirlenmiş ve sadece mağara duvarına yansıyan gölgeleri "gerçeklik" olarak gördükleri bir senaryodur. birinin zincirlerinden kurtulup dışarıdaki gerçek dünyayı görmesi ve sonra geri dönüp diğerlerini ikna etmeye çalışması anlatılır.
* **hiç denendi mi?** mağara alegorisi, kelimenin tam anlamıyla bir "deney" olarak tasarlanmamıştır. platon'un felsefi bir düşünce deneyi ve benzetmesidir. ancak insan algısı, gerçeklik inşası ve sosyolojik baskı üzerine yapılan psikolojik ve sosyolojik çalışmalar, bu alegorinin temelini oluşturan prensiplere benzer sonuçlar göstermiştir.
* **deneye en yakın olarak ne denendi?:**
* **sosyal psikoloji deneyleri:** solomon asch'in uygunluk deneyleri (bireylerin grup baskısı altında yanlış olanı doğru kabul etmeleri) veya milgram'ın itaat deneyleri (otorite figürüne itaat etme eğilimi) gibi çalışmalar, alegorinin sosyal ve psikolojik yönleriyle örtüşür.
* **beyin yıkama / indoktrinasyon:** totaliter rejimlerde veya kültlerde uygulanan yöntemler, bireylerin gerçeklik algısını manipüle etmeye çalışır.
* **truman show etkisi:** bu, kurgusal truman show filminden esinlenen bir sendrom olup, bazı bireylerin hayatlarının büyük bir şovun parçası olduğuna dair sanrılar geliştirmesidir. bu, alegorinin temel fikrine (gerçekliğin manipüle edildiği) benzer.
* **eğer eski çağlarda yapılsaydı sonuç ne olurdu?**
* **inanç ve korku:** zincirlenmiş insanlar muhtemelen gölgeleri tanrısal veya büyülü varlıklar olarak görürlerdi. kurtulan kişi geri döndüğünde, anlattıkları "çılgınlık" veya "küfür" olarak algılanabilir, anlaşılmaz bulunabilirdi.
* **dışlanma/şiddet:** geri dönen kişi, mevcut inanç sistemlerini tehdit ettiği için alaya alınabilir, dışlanabilir, hatta öldürülebilirdi. diğerleri, bildikleri "gerçekliğin" bozulmasını istemezlerdi.
* **azınlık isyanı:** çok küçük bir grup, kurtulan kişiye inanıp onunla birlikte dışarı çıkmaya çalışabilirdi, bu da mağara içindeki düzeni bozardı.
* **eğer günümüzde yapılsaydı sonuç ne olurdu?**
* **hızlı ifşa:** internet, cep telefonları ve sosyal medya sayesinde böyle bir deneyin sır olarak kalması imkansız olurdu. hızla sızar ve küresel bir skandal haline gelirdi.
* **psikolojik travma:** deneydeki denekler için ciddi psikolojik travma ve uyum sorunları yaşanırdı. gerçekliğe yeniden adapte olmak çok zor olurdu.
* **hukuki sonuçlar:** deneyi düzenleyenler insan hakları ihlallerinden, psikolojik işkenceden ve yasa dışı alıkoymadan ağır cezalar alırdı.
* **komplo teorileri:** toplumda büyük bir güvensizlik ve komplo teorileri dalgası yaratırdı. "gerçekliğin manipüle edildiği" fikri yayılırdı.
* **medya ve felsefe:** konu, medya, felsefe, bilim ve sanat dünyasında yıllarca tartışılır, filmlere ve kitaplara konu olurdu.
* **sonuç:** alegori, insanlığın gerçeklik algısının ne kadar esnek ve aynı zamanda dirençli olduğunu, ayrıca bilginin ve aydınlanmanın genellikle sancılı bir süreç olduğunu gösterir. hem eski hem de modern çağda, insanların mevcut inanç sistemlerine sıkıca bağlı kalma eğilimi ve yeni, rahatsız edici bilgilere direnme eğilimi olduğu görülecektir.

* **internette ünlü bir paylaşım vardır. belki sen de biliyosundur. radyo 1 milyonuncu kişiye şu kadar senede ulaştı, televizyon 1 milyonuncu kişiye şu kadar senede ulaştı şeklinde. sana bilmek istediklerimi listelesem yıllarını çoktan aza sıralayıp yazar mısın? telefon, radyo, televizyon, bilgisayar, internet, atari 2600, ps1, ps2, ps3, ps4, ps5, facebook, ınstagram, twitter, netflix, youtube.**
* bu tür veriler çeşitli kaynaklarda farklılık gösterebilir ve "1 milyonuncu kişiye ulaşma" tanımı (kullanıcı, abone, satılan birim vb.) önemli olabilir. yaklaşık değerlerle, çoktan aza doğru sıralanmış halleri:
* **telefon:** ~75 yıl (1876'da icat edildi, 1950'ler civarı 1 milyon kullanıcıya ulaştı)
* **radyo:** ~38 yıl (1900'lerin başında icat edildi, 1938 civarı 1 milyon kullanıcıya ulaştı)
* **netflix (akış hizmeti olarak):** ~7 yıl (2007'de akışa başladı, 2014 civarı 1 milyon aboneye ulaştı)
* **bilgisayar (kişisel bilgisayarların yaygınlaşması):** ~7 yıl (1970'lerin sonunda başladı, 1980'lerin ortası)
* **internet:** ~7 yıl (1990'ların ortasında yaygınlaştı, 2000'lerin başı)
* **televizyon:** ~5 yıl (1920'lerde icat edildi, 1950'lerin sonu-1960'ların başı 1 milyon eve ulaştı)
* **atari 2600:** ~3-4 yıl (1977'de çıktı, 1980-81 civarı 1 milyon sattı)
* **twitter:** ~2 yıl (2006'da kuruldu, 2008 civarı 1 milyon kullanıcıya ulaştı)
* **ps1:** ~2 yıl (1994'te çıktı, 1996 civarı 1 milyon sattı)
* **ps3:** ~1.5 yıl (2006'da çıktı, 2008 civarı 1 milyon sattı)
* **ps2:** ~1 yıl (2000'de çıktı, 2001 civarı 1 milyon sattı)
* **youtube:** ~10 ay (2005'te kuruldu, 2006 ortası 1 milyon tekil ziyaretçiye ulaştı)
* **ps4:** ~10 ay (2013'te çıktı, 2014 ortası 1 milyon sattı)
* **facebook:** ~9 ay (2004'te kuruldu, 2005 başı 1 milyon kullanıcıya ulaştı)
* **ps5:** ~8 ay (2020'de çıktı, 2021 başı 1 milyon sattı)
* **ınstagram:** ~2 ay (2010'da kuruldu, 2010 sonu 1 milyon kullanıcıya ulaştı)

* **1700 - 2025 arası yıllarda her on senede her bir on yılda en iyi beş tanesi olmak üzere keşfedilen, bulunan en gelişmiş tıbbi cihazları ve tıbbi keşifleri listeler misin?**
* bu oldukça geniş bir liste olacaktır, her on yıla 5 tane sığdırmak yerine, her dönemden öne çıkan en önemli gelişmeleri kronolojik olarak vereyim:
* **1700 - 1800:**
* **1796:** çiçek aşısı (edward jenner).
* **1800:** voltanın pili (elektrofizyolojinin temelleri).
* **1800 - 1850:**
* **1816:** steteskop (rené laennec).
* **1846:** anestezi (ether ve nitröz oksit'in cerrahide kullanımı - william morton, crawford long).
* **1847:** el yıkamanın önemi (ıgnaz semmelweis - enfeksiyon kontrolü).
* **1850 - 1900:**
* **1860'lar:** mikropların hastalık nedeni olduğu keşfi (louis pasteur - germ teorisi).
* **1867:** antiseptik cerrahi (joseph lister).
* **1870'ler:** koch'un postulatları (robert koch - belirli mikropların belirli hastalıklara neden olduğunu kanıtlama).
* **1880'ler:** kuduz aşısı (louis pasteur), tüberküloz bakterisinin keşfi (robert koch).
* **1895:** x-ışınlarının keşfi (wilhelm conrad röntgen).
* **1897:** aspirin sentezi (felix hoffmann).
* **1900 - 1910:**
* **1901:** kan gruplarının keşfi (karl landsteiner).
* **1903:** elektrokardiyogram (ekg) (willem einthoven).
* **1906:** vitaminler kavramı (frederick gowland hopkins).
* **1910 - 1920:**
* **1912:** b1 vitamini izolasyonu (casimir funk).
* **1917:** cerrahi dikişlerde sterilite ve antisepsinin yaygınlaşması.
* **1920 - 1930:**
* **1921:** insülinin izolasyonu ve diyabet tedavisinde kullanımı (frederick banting, charles best).
* **1928:** penisilin keşfi (alexander fleming).
* **1929:** ilk elektroensefalogram (eeg) (hans berger).
* **1930 - 1940:**
* **1935:** sülfonamidler (ilk sentetik antibiyotikler).
* **1939:** elektron mikroskobunun tıpta kullanımı.
* **1940 - 1950:**
* **1943:** streptomisin (ilk etkili tüberküloz ilacı).
* **1948:** ilk kalp pili.
* **1949:** kortizonun anti-enflamatuar etkisi.
* **1950 - 1960:**
* **1953:** dna'nın çift sarmal yapısının keşfi (watson ve crick).
* **1954:** ilk başarılı böbrek nakli (joseph murray).
* **1955:** polio aşısı (jonas salk).
* **1957:** ilk gama kamera (nükleer tıbbın gelişimi).
* **1950'ler sonu:** ilk doğum kontrol hapı.
* **1960 - 1970:**
* **1967:** ilk insan kalp nakli (christiaan barnard).
* **1969:** görüntüleme amaçlı ultrason kullanımının yaygınlaşması.
* **1960'lar:** laparoskopik cerrahinin ilk denemeleri.
* **1970 - 1980:**
* **1971:** bilgisayarlı tomografi (bt/ct) tarayıcısının icadı (godfrey hounsfield).
* **1978:** ilk tüp bebek (ıvf) doğumu (louise brown).
* **1970'lerin sonu:** manyetik rezonans görüntüleme (mrg) cihazının geliştirilmesi ve klinik kullanımı.
* **1979:** dünya sağlık örgütü tarafından çiçek hastalığının kökünün kazındığının ilan edilmesi.
* **1980 - 1990:**
* **1981:** ilk yapay kalp nakli.
* **1983:** hıv virüsünün tanımlanması.
* **1980'lerin ortası:** rekombinant dna teknolojisinin ilaç üretiminde kullanımı (insülin).
* **1980'lerin sonu:** laparoskopik kolesistektomi (safra kesesi ameliyatı) gibi minimal invaziv cerrahilerin yaygınlaşması.
* **1980'lerin sonu:** dexa tarayıcısının kemik yoğunluğu ölçümünde kullanımı.
* **1990 - 2000:**
* **1990:** insan genom projesi'nin başlaması.
* **1990'ların ortası:** pet tarayıcıların onkolojide yaygın kullanımı.
* **1990'lar:** ilk gen terapisi denemeleri.
* **1997:** ilk başarılı klonlama (dolly the sheep).
* **2000 - 2010:**
* **2006:** hpv aşısı.
* **2007:** robotik cerrahinin (örn. da vinci sistemi) yaygınlaşması.
* **2000'ler:** kök hücre araştırmalarında önemli ilerlemeler.
* **2010 - 2020:**
* **2012:** crıspr-cas9 gen düzenleme teknolojisinin keşfi.
* **2010'lar:** kanser immünoterapisinin (checkpoint inhibitörleri) geliştirilmesi ve yaygınlaşması.
* **2014:** akıllı protez ve biyonik organların gelişimi.
* **2016:** ilk yapay zeka destekli tıbbi teşhis sistemlerinin kullanımı.
* **2020 - 2025:**
* **2020:** mrna aşılarının (covıd-19) hızlı geliştirilmesi ve yaygın kullanımı.
* **2020'ler:** yapay zeka ve makine öğreniminin tıp alanında daha da entegrasyonu (teşhis, ilaç geliştirme).
* **2020'ler:** tel-ameliyat ve uzaktan cerrahi teknolojilerinin ilerlemesi.