felsefecilerin vagon açmazı olarak yorumladıkları dilemma.

şöyle bir senaryo düşünün:
"bir tren vagonu kontrolden çıkmış, raylarda hızlı ilerliyor, epeyce aşağıda ise beş işçi ray onarımı ile uğraşmakta. sizse yakından geçiyorsunuz ve hepsinin öleceğini hemen anlıyor ama bu arada yanı başınızdaki makasa müdahale ederek vagonu tek bir kişinin öleceği biçimde yönlendirebileceğinizi de fark ediyorsunuz. ne yaparsınız?"

cevap: eğer çoğu insan gibiyseniz, müdahalede bir an bile tereddüt etmezsiniz. bir kişinin ölmesi beş kişinin ölmesinden iyidir ne de olsa değil mi?

şimdi açmaza yeni bir ekleme yapalım:
"aynı vagon yine aynı raylardan geçiyor ve yine beş kişi tehlikede. ancak bu sefer siz, rayların üzerinden uzanan köprüde bir izleyicisiniz ve yakınlarınızda da çok şişman bir adam var. fark ediyorsunuz ki eğer onu aşağı iterseniz, vücudu treni durdurup o beş işçiyi kurtarmaya yetecek irilikte. peki onu iter misiniz?"

cevap: eğer çoğu insan gibiyseniz, masum bir insanı öldürmek fikri sizin de tüylerinizi diken diken edecektir. ama az önce şişman adam yerine başka birini tercih etmiştiniz beş işçiyi kurtarmak için.

kant geleneğini izleyen felsefeciler; farkın, insanların nasıl kullanıldığında yattığını savunur. ilk senaryoda yapılan, kötü bir durumu (beş işçinin ölümü) daha az kötü bir duruma (bir işçinin ölümü) indirgemekten ibarettir. ikincisinde ise, köprüdeki adamı belirli bir amaca hizmet eden bir araç için kullanmaktayız.

bazı nörobilimciler tarafından önerilen yoruma göre iki senaryo arasındaki fark, bir insana dokunmak, yani onunla yakın mesafeden etkileşim kurmakla ilgilidir. aynı soru, köprüdeki adamın, bir düğmeye bastığınızda açılan bir kapak yoluyla aşağı düşmesini yönünde epeyce kişi çıkar. adamla yakın temasta bulunma düşüncesi, bir nedenle insanları onu ölüme itmekten caydırmaktadır. neden mi?
çünkü bu tür bir kişisel etkileşim, duygusal ağları harekete geçirir, problemi soyut, kişiler üstü matematik problemi olmaktan çıkarıp kişisel ve duygusal karara götürür.

david eagleman -ıncognito kitabından alıntıdır.

https://medium.com/…he-trolley-problem-5363b86cb82d

www.trolleydilemma.com

2 yaşındaki bir çocuğun teste cevabı

vsauce' un gerçek denekler ile insanlar böyle bir durumda kalsalardı nasıl hareket ederlerdi sorusuna cevap aradığı videosuna tıklanmasına

https://www.youtube.com/watch?v=1sl5kj69qia

(bkz: trolley problem)

akılcı ve duygusal sistemler arasındaki çatışmayı açıklayan bu ikilem temel anlamda şunu öngörüyor;

kontrolden çıkan tren vagonu raylarda hızla ilerliyor. bu hat üzerinde de olaydan habersiz 5 işçi çalışıyor. siz bunu görüyor ve 5 kişinin öleceğini anlıyorsunuz. tabi siz makasa müdahale ederseniz işçiler kurtuluyor. makas değiştiğinde ise diğer hatta çalışan 1 işçi ölecek. ne yaparsınız?

çoğu insan bu soru karşısında 1 kişiden ise 5 kişinin hayatını kurtarmayı tercih ediyor ve tereddüt etmeden makasa müdahale edeceğini söylüyor. mantıklı...

şimdi olayı farklı bir hale sokalım. aynı vagon ve aynı 5 kişi tehlikede. ancak siz bu sefer makas ile değil şişman bir adam ile müdahale edebilir ve vagonu durdurabilirsiniz. o şişman adamı iterseniz sadece o şişman adam ölecek ve diğerleri kurtulacak. peki onu iter misiniz ?

masum bir insanı öldürmek sizin de tüylerinizi ürpertti değil mi ?

yaptığınız oysa yine 5 yaşama karşı 1 yaşamı feda etmek :)... burada fark şudur;

insan bir canlıya dokunduğunda duygusal olarak canlanır ve beyinde farklı işlemler yürümeye başlar. ama bir makası oynatma aşamasında ise uzay yolu' nda ki mr. spak dan farksızdır.

biraz önce kitapta karşıma çıkan bir testtir. bir çok insan ilk testte 5 kişinin hayatını kurtarmak için 1 kişiyi feda ederim demiş ki bu bana çok ters. ben koşup seslenirdim bu şekilde elimden geleni yapmış olurdum. birilerini kurtarmak için başkasını öldüremezdim. benim bu düşünceme deontolojideniliyormuş. her insan değerledir kimse kimse için feda edilemez.

'bir kişi yerine beş kişiyi kurtarırım' dedirten, ancak aynı algoritma başka bir senaryoya uygulanınca cevap verilmesi daha da zorlaşan bir ikilem. bu arada bu sorunun kesin bir cevabı yok, herkesin kendi ahlak ilkelerine göre vereceği öznel kararlar var.

bu konuda verilmiş en güzel derslerden birini dinlemek için justice: what's the right thing to do 'the moral side of murder' - ilk 24 dakikası bu problem ve bu problemin psikolojik ve felsefi dayanımlarının anlatıldığı kısımdan oluşuyor.-

videoyu henüz izlemeyenler için bir spoiler diyelim.
birbirlerinden farklı organ nakli ihtiyaçları olan beş hasta için sağlıklı başka bir insanın öldürülmesi örneği verilirken 'beş hastadan birinin ölmesini beklerim, ölenin organlarını geriye kalan dört kişiye naklederim' diyen öğrenci şahsımda acının tatlı tebessümünü bırakmıştır.

2 yaşındaki çocuğun verdiği cevabı çoğu yetişkinin veremeceği etik problemi.

https://youtu.be/-n_rzjuaqy4

psikopatlar veya otizmli kimi çocuklar empati kuramazlar. empati ve akılcı analizin ahlaki kararlarımızı etkilemesi duruma bağlıdır. eğer kararlarımızından etkilenen kişilerle, doğrudan, kişisel temasımız varsa duygulardan etkilenme olsalığımız, daha az doğrudan irtbatımız olan, kafamızda soyut olarak karakterize ettiğimiz insanlara oranla çok daha fazladır. dolayısıyla bu durum âhlaki-kişisel bir çıkmazdır. pragmatist kararları daha akılcı tarafımızla alırken, gayri-kişisel sonuçlarda zorlanmayız. ancak beynimiz çoğu zaman örnekteki gibi tümden çözümsel yöntemler bulmaya kanalize değildir. daha çok yaptığımız gayri-âhlaki davranışı akla uygun konuma getirmektir. oto-kontrolü kaybetmemek için kişinin öz benliğinin kararlarını bir mantık çerçevesine oturtması gerekir. yani tramvaydaki insanlardan çok kendimizin yaptırımlarını düşündüğümüzden çözüm bulmamız imkansız hâle gelebiliyor. bu 2 yaşındaki çocuğun etik gelişimi ise henüz tamamlanmadığından diğer duygusal tepkimeleri saf dışı bırakabiliyor. hepsi bu.

görsel
çocukken muhtemelen yanıtım bu olurdu.