murat bardakçı'nın şahbaba'da anlattığı üzere kendisi balkan savaşı sonrasındaki barış konferansına devleti temsilen gönderilmek istendiğinde dönemin sadrazamı kamil paşa "bu adam delidir" diyerek karşı çıkmıştır. gecenin bir yarısı aklıma geldi, it gibi de güldüm. harika.

osmanlının gücünü anlatmak için lll. napolyon'a
" siz dışarıdan, biz içeriden yıkmaya çalışıyoruz yine yıkılmıyor" diyen paşa .

damat ferit paşa

ismet paşaya göre hayın değildir.
milli şef böyle değildir dedikten sonra herkesin susması gerekir.
hakkındaki hainlik tezviratı onun ittihatçılara düşman olmasından neşet eder.

daha anadoluya geçtikten bir sene içinde (devletin başında olan) damat ferid'in hayatına kast için suikast ekibi toplayanlar ne oluyor?

1969 ttk konferansında inönün dedikleri:

--- spoiler ---
damad ferid paşa hain değildir!
başlangıcında milli mücadeleye katılan zaten çok azdı.
o zamanlar başka kurtuluş fikri taşıyanlar, kurtuluş yolu arayanlar vardı.
yeniden bir mücadele hareketinin, elimizde olan toprakların da kaybına sebep olabileceği kaygısını taşıyanların arasında damad ferid paşa da vardı.
farklı fikirde olması ile hain olması arasındaki farkı beyan etmek istiyorum.
başlangıçta onun gibi düşünen birçok gazeteci, birçok insan vardı.
--- spoiler ---

akla bir soru geliyor: ismet paşa kemalist değil miydi acaba?
ya da devleti kuranlar o zaman bile mustafa kemalden bıktılar mı?

"birinci dünya savaşı'nın sona ermesiyle damat ferit'in siyasi kariyerinin ışıltısı da artmaya başlamıştır. aslında mondros mütarekesi görüşmelerine osmanlı delegesi olarak gönderilmek istenmiş, ancak dönemin sadrazamı ahmet izzet paşa, 'aman efendim, ferid paşa mecnundur. bu gibi görevler kendisine verilemez,' diyerek bu tayini önlemiştir. hakikaten londra'ya gidip kral v. george'a 'babasının eski dostu olduğunu söylemek' gibi parlak fikirleri olduğuna göre, sadrazamımız pek de haksız değildir. ancak, doğru söyleyeni dokuz köyden kovdukları bir istanbul'da bu vetonun bedelini ağır ödeyecektir ahmet izzet paşa."

''damat ferit paşa hazretlerinin iç ve dış politika tutumu göz önünde serildikçe vatanın maruz kaldığı felaketli hal, hadiselerin seyrini bizim gibi uzak bir köşeden takip edenler için çok daha azap verici ve hatta tedhişkâr oluyordu. sıkıntı ve üzüntüler içinde bunaldığım bir geceydi. sadrazam ferit paşa'dan 'hususi, gayet mahrem, bizzat hallolunacak' kayıtlarını taşıyan bir şifre aldım. tüylerim ürpererek açtığım ve okuduğum bu şifre, kabul etmek lazımdır ki, tarihe gömülü bir niyeti ve sırrı bugün vuzuhla belirtmektedir. telgraf şuydu: 'vilayatı şarkiyeden bazı aksamının ermenistan'a terki mecburiyet ve zaruretinin hasıl olması muhtemeldir. gerçi bu ihtimal pek zayıf ise de, bir emrivaki karşısında kalınmamak için dağdağasızca ve üslubu hâkimane ile şimdiden efkârıumumiyeyi hazırlamak faydadan hâli (boşuna) değildir.
bu hususta sarfı mesai buyurulması ehliyet ve dirayeti valâlarından muntazırdır. hüdanegerde (allah göstermesin) böyle bir hal vukuunda mahalli halkın ve aşairin (aşiretlerin) ne gibi bir tavır ve harekette bulunacaklarının dahi gizlice ve münasip bir surette tahkik ve tetkiki ile neticenin peyderpey doğruca tarafıma iş'arı tavsiye olunur.'

... hayatımda bana dehşet veren böyle bir diğer kâbuslu gece daha hatırlamıyorum. hemen sadrazam olacak bu mütereddi yaradılışa cevap verdim: eczayı memaliki osmaniye'den bir karış toprağı bile düşmana terk için efkârıumumiyeyi hazırlamak elimden gelmez. bendenizde tasavvur buyurduğunuz ehliyet ve dirayet de buna müsait değildir. bu gibi işlerde ehliyet ve dirayeti nezdi samilerinde mücerreb bir zatın yerime vali tayin ve izamını rica ederim. ferman.''