turkolduguylagururduyanadam

bir yönetim şeklinden fazlası olan liberalizm, sosyalizm, demokrasi gibi bir siyaset teorisi. temsicileri arasında platon, aristo, machiavelli,kant, rousseau, montesquieu, hannah arendt, philip pettit sayılabilir. ve bilinenin aksine doğu toplumlarını göreceğiniz sebeplerden liberalizmden daha çok etkilemiştir. bugün avrupa'da kendisi ortada olmasa da her yerde kendini hissettirir. emrah safa gürkan da özellikle üniversiteleri bu konuda örnek verir, sebeplerini ileride anlayacaksınız umarım.

ilk önce cumhuriyetçiliğin tarihinden başlayalım. otoriter hatta belki totaliter bir düşünür olan platon'un en ünlü eseri olan devlet'in ingilizce ismi the republic'dir. aristo ondan biraz daha özgürlükçüdür ve daha karma bir yönetimi savunur. ikisinin de bu yönetim şekli için kullandığı kelime polis'ten gelen politea'dır.

bu politea, roman düşünürlerinin etkisiyle günümüzdeki res-publica (public thing, kamusal şey)'e dönüşmüştür. çiçero ve stoacı felsefeciler örneğin cosmopolitian, citizens of cosmos kavramıyla bu duruma büyük katkıda bulunmuştur. gördüğünüz gibi yurttaşlığa ve kamusallığa yapılan vurgu tarih boyunca cumhuriyetçiliğin ana damarlarından biri olmuştur. aynı zamanda bu düşünürlerin metinlerinde yasacılığa özel bir önem verildiğini görürüz. örneğin plato bile ölmesine yakın yazdığı metinlerde filozof kral yerine yasalara önem vermeye başlamıştır.

ortaçağ'da uzun bir süre tarihten silinen cumhuriyeçilik gene italya'da rönesans ve humanizma ile tekrar doğmuştur. venedik ve florensa gibi merkantilist cumhuriyetlerde.. cumhuriyetçiliğin bu dönemdeki ismi ise civic humanism'dir. bizim tarihimizde de ahilerin kurduğu ankara devleti bu konuda ilk örnektir.

sonrasında cumhuriyetçilik bir nevi klasik radikalizm ile özleşmeye başlamıştır. bu konuda fransa'da radikaller (devrimi yapanlar) ve ingilterede radikal liberalleri sayabiliriz. ikisinin de savı aydınlanma prensiplerinin tüm halk için kökten uygulanmasıdır. kant ise evrensel barışa giden yolun cumhuriyetçilikten geçtiğini iddia etmiştir.

şimdi kendisiyle çok karıştırılan liberalizm ve demokrasi üzerinden ne olmadığını anlayalım.

cumhuriyetçilik ile liberalizm'in en büyük farklarından biri cumhuriyetiçiliğin toplulukçu (communitarian), liberalizm'in ise bireyci olmasıdır. liberalizm'de birey ipoteksizdir/serbesttir (unencumbered), kişiler kendi çıkarının peşinden koşar. cumhuriyetçilikte ise toplumun/kamusalın çıkarı bireyin çıkarından üstündür, parçası olan bir şey bütünden büyük olamaz der cumhuriyetçiler. aynı zamanda cumhuriyetçilikte birey toplumun içinde şekillenir, liberallikteki gibi toplumdan bağımsız var olamaz. fakat cumhuriyetçiler bu konuda sosyalistler kadar ileri gitmezler.

aynı zamanda özgürlüğün anlamı konusunda birbirlerinden farklılaşırlar. liberallikteki negatif, istediğini yapma özgürlüğünü savunmaz cumhuriyetçilik. cumhuriyetçiliğin özgürlüğü dominasyondan azade olmaktır, yurttaşların birbirlerine tahakküm kurmasını engellemektir.

klasik liberalizm'de kitlelere güven duyulmaz, bu konuda cumhuriyetçilik ile benzeşir. fakat cumhuriyetçilikteki elit, liberalizmdeki burjuvadan çok aristokratik, bürokratik bir yapıya sahiptir. bu karma kurumlar kimi zaman güçler ayrılığı kimi zaman vesayet (evet yanlış duymadınız, türkiye'deki sistem) ile sağlanır. kamuyu kendinden korumak devletin görevidir. bu yüzden demokrat özellikleri taşısa da tam olarak demokrat denemez. gerçi günümüzde ikisini birleştiren düşünürler var. habermas, pettit, sandel ve mouffe bu konuda çalışmalar yapıyorlar.

günümüzde cumhuriyetçi veya radikal partiler genelde sosyal demokrat, sosyal liberal gibi merkez sol düşüncelerle içinde çözünmüştür. fransa ve ingiltere'de bu mirasa bu partiler (merkez sağ da dahil) sahip çıkarlar.

ek olarak şunu da belirteyim, atatürk'ün cumhuriyetçiliği gördüğünüz gibi çoğu noktada cumhuriyetçi siyasal teori ile kesişir. o ilke ve inkilaplardaki cumhuriyetçilik günümüzdeki anlayıştaki gibi basit bir yönetim şekli değildir, bir siyaset felsefesidir. ki pettit kitabının türkçe önsözünde buna vurgu yapar. gene banu türkoğlu'nun da bu konuda çalışmalarını görmüştüm. yabancı yayınlarda sıkça atatürk'ü ideolojik olarak radikal/republican olarak sınıflandırıldığını görebilirsiniz. hatta fransa'da önemli bir parti chf'i radikaller ve cumhuriyetçi partiler konferansına çağırmış ve bizimkiler de katılmıştır. yani kemalizm dediğimiz bir nevi cumhuriyetçiliğin bir varyansıdır. burada post-kemalistlerin buna karşı çıkıp kemalizmin, faşizm gibi korporatizm'in bir varyansı olduğunu söylediklerini de ekleyelim ve takdiri sizlere bırakalım.